فصل ششم:
علایم نشانه‌گذاری

در گفتار، در خلال صحبت مکث کرده و یا کلماتی را با تاکید و فشار بیشتری ادا کرده، علاوه بر آواهای زبان، از حرکات دست، صورت و چهره برای بیان مفاهیم نیز استفاده میکنیم. همچنین با تغییر آهنگ و لحن صدای خود مفاهیم خبری، پرسشی، تعجبی و غیره را به مخاطب خود القا می‌نماییم. این ویژگی در نوشتار به چه صورتی باید نگارش و نشان داده شود؟
حدود یک قرن است که در زبان فارسی با تاثیر از نوشتههای اروپایی برای رفع این مشکل، علایم نشانه‌گذاری رایج و متداول گردید. این نشانهها باعث سهولت در خواندن، ابهامزدایی از مفاهیم مورد بحت و صراحت و روشنی معنای جملات را باعث شد. ما باید در استفاده و بکار بردن آنها، نهایت دقت را داشته باشیم و حد اعتدال را رعایت کنیم. نشانههای معمول و متداول نشانه‎گذاری در زبان فارسی به قرار زیر است:
v ویرگول "، ": ویرگول، کاما یا درنگ‌ما نشانهی مکثی کوتاه است و آن را اغلب در موارد زیر به‌کار می‌برند:
_ در بین عبارات و جملههای غیرمستقلی که با هم در حکم یک جمله کامل باشد، مانند:
بخشش لازم نیست، اعدامش کنید!
آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است.
_ برای جدا کردن عطف بیان، بدل، جملات و عبارتهای توضیحی و توصیفی، عبارتهای دعایی و جملات معترضه، مانند:
فردوسی، شاعر حماسه سرای ایران، در قرن چهارم می‌زیست.
امیر مسعود، رضی‌الله عنه، از هرات قصد بلخ کرد.
دی، که پایش شکسته باد، برفت؛ گل، که عمرش دراز باد، آمد.
همه دانشجویان، جز آرش، در امتحان شرکت کردند.
در این مورد، به جای دو ویرگول می‌توان از خط تیره یا پرانتز استفاده کرد.
_ در موردی که چند کلمه دارای اسناد واحدی باشند، برای جلوگیری از تکرار حرف عطف "و"، مانند:
علی، حسن و احمد پسران بویه‌ی دیلمی بودند.
تقوا، درستی، پاکدامنی، امانتداری و رازداری سرلوحه‎ی کار ما ست.
رنگهای قرمز، سبز، آبی و بنفش رنگهای شادی هستند.
_ برای جدا کردن بخشهای مختلف یک نشانی، ماخذ یا مرجع، مانند:
تهران، خیابان دکتر علی شریعتی، کوچه اقاقیا، شماره 70.
احمدی گیوی؛ دکتر حسن، دکتر اسماعیل حاکمی و دیگران، زبان و نگارش فارسی، تهران، انتشارات سمت، 1374.
_ در میان دو کلمه که در گفتار با مکث بیان می‌شود و احتمال آنکه خواننده با کسره‎ی اضافه بخواند، مانند:
هر که به طاعت از دیگران کم است و به نعمت، بیش، به صورت، توانگر است و به معنی، درویش. لازم به ذکر است که با وجود واو عطف و یا کلماتی از قبیل "اما"، "ولی"، "اگر"، "که" و از این قبیل، نیازی به ویرگول و نقطه نخواهد بود.
v نقطه ". ": نشانه‎ی مکث کامل بوده و آن را اغلب در موارد زیر به‌کار می‌برند:
_ در پایان جملههای خبری و کامل، مانند:
دیروز عملیات ساختمانی مترو مشهد آغاز شد.
_ بعد از شماره‎ی ردیف و یا حروف ابجد نیز حروفی که به عنوان نشانه یا علامت اختصاری به‌کار رفته باشد، [1] مانند:
1. 2. 3. 4.
الف. ب. ج. د.
ارسطو در سال 322 ق. م. در گذشت.
v نقطه ویرگول "؛": نشانه‎ی مکث و درنگی است طولانی‌تر از ویرگول و کوتاه‌تر از نقطه و آن را اغلب در موارد زیر به‌کار می‌برند:
_ برای جدا کردن جملهها و عبارتهای متعدد یک کلام طولانی که به ظاهر مستقل اما در معنی به یکدیگر وابسته و مربوط باشند و جملات پیرو که توضیح دهنده‎ی علت، چگونگی و ... باشد، مانند:
احمق را ستایش خوش آید؛ چون لاشه که در کعبش دمی، فربه نماید.
حجم کارم امروز بیشتر از هر روز دیگر بود؛ به طوری که مجبور شدم تا دیر وقت بیدار بمانم.
v دو نقطه ":": این نشانه مفهوم "یعنی و معادل" را داشته و برای شرح، برشمردن و توضیح بیشتر مطالب کاربرد دارد و آن را اغلب در موارد زیر به‌کار می‌برند:
_ پیش از نقل قول مستقیم، مانند: [2]
استاد از دانشجو پرسید: آیا کتاب را خوانده ای؟
سعدی می‌گوید: "هر که سخن نسنجد، از جوابش برنجد."
_ توضیحات در مورد یک جمله، کلمه، یا عبارت و نیز نشان دادن ساعت کار، ساعت حرکت، تاریخ، آدرس و مانند آن:
آن سال برای من سال خوبی بود: در آزمون سراسری دانشگاه پذیرفته شدم.
هکمتانه: همدان کامپیوتر: رایانه اصرار: پافشاری
محقق: م. معین ساعت کار: 6 - 4 تاریخ: 1/2/1383
_ بعد از عبارتهایی مانند:
مثال: عبارتند از: به ترتیب زیر:
v گیومه " " یا ' ' یا « » یا < >: برای برجسته نشان دادن و نشاندار کردن یک متن، جمله، عبارت، کلمه یا یک حرفِ خاص و نیز عبارت نقل قول مستقیم، مانند:
کلمه "کولتور" فرانسوی یا "کالچر" انگلیسی را در فارسی، معادل "فرهنگ" دانسته‎اند.
لقمان را گفتند: "ادب از که آموختی؟" گفت: "از بی‌ادبان!"
برای برجسته نمودن و نشاندار کردن، علاوه بر گیومه _که شکلهای گوناگون دارد_ از ترفندهای دیگری چون زیر خط دار کردن (Underline)، مورب نوشتن (En italic)، رنگی نوشتن و تغییر ضخامت و نوع قلم می‌توان استفاده کرد.
v علامت سوال "؟": در انتهای جملات و عبارتهای پرسشی مستقیم و عبارتهایی که از مخاطب انتظار پاسخ داریم:
در مواجهه با مشکلات چه روشی را انتخاب می‌کنید؟
کدام رنگ را می‌پسندید، سبز یا آبی؟
_ نیز نشان دادن تردید و ابهام در مورد درستی آمار و ارقام نیز درستی یک مطلب:
برخی تاریخ درگذشت سنایی را سال 525 هجری (؟) ثبت کرده‎اند.
_ در پایان جملات پرسشی غیر مستقیم نیز جملاتی که انتظار پاسخ از مخاطب نداریم، از علامت سوال استفاده نمی‌شود:
استاد از دانشجو پرسید که آیا کتاب را خوانده است.
همه میدانستند که در نامه چه کسی مورد خطاب است و مضمون و محتوای آن چیست.
v نشانه‎ی تعجب "!": این نشانه بیان کننده‎ی حالتهای مختلف روحی، عاطفی و احساسی از قبیل تعجب، شگفتی، تحسین، امر و نهی، تهدید، آرزو، دعا، تاسف، شک و تردید و مانند آن است:
چه هوایی! دست مریزاد! آفرین! مواظب باش! آه! وای بر من! پایدار باشی!
v خط فاصله "_": برای جداکردن عبارتهای توضیحی، بدل و جملات معترضه از کلام اصلی نیز نشان دادن فاصله زمانی و مکانی، پیوستن برخی عبارتهای ترکیبی و بعد از شماره‎ی ردیفِ اعداد و حروف، مانند:
بوستان سعدی _که دارای 10 باب است_ در سال 655 هجری سروده شده است.
از ساعت 6_4
قطار تهران_مشهد
روزنامه اجتماعی_فرهنگی
v سه نقطه "...": برای نشان دادن کلمه، جمله، پاراگراف یا بخشی از نوشته که حذف شده است. محل قرار گرفتن سه نقطه نشان دهنده‎ی میزان و موقعیت بخش حذف شده است:
... به این دلیل بود که از ادامه‎ی راه منصرف شدم.
گلهای رُز، شب‌بو، همیشه‌بهار و ... در بهار شکوفا می‌شوند.
v پرانتز "()": برای معنی کردن، تبیین، توضیح و ارایه اطلاعات بیشتر در مورد یک کلمه، جمله یا عبارت نیز ذکر ماخذ، نام کتاب یا نویسنده کاربرد دارد:
شاهکار فردوسی (شاهنامه) شهرت جهانی دارد.
بلدیه (شهرداری) عدلیه (دادگستری)
توانا بود هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود (فردوسی)
----- پاورقی ------------------------
[1] . در این مورد از خط تیره، دونقطه یا پرانتز نیز می‌توان استفاده کرد.
[2] . در جملات پرسشی غیر مستقیم از علامت سوال، دو نقطه و گیومه استفاده نمی‌شود: استاد از دانشجو پرسید که آیا کتاب را خوانده است.